Шђџђргђ нигез салынган чорда

Болгар ќђмгыятендђ социаль њзгђрешлђргђ Бљек Идел сђњдђ юлы этђргеч ясый. Болгарлар бик књп иллђр џђм халыклар белђн кић сђњдђ элемтђлђре урнаштырган.  Идел Болгары шђџђрлђренећ Х гасыр табылдыклары арасында тљньяк Аурупа иллђренђ кагылышы булган ђйберлђр бик књп. Шул исђптђн каролинг кылычы, аныћ фурнитурасы, очлыклары аеруча кызыклы. Башка табылдыклар белђн чагыштыру аларныћ очраклы характерда булмавын књрсђтте. Алар барысы да хђрби-гаскђри кљнкњреш белђн бђйле. Ђ кылычларны, сирђк џђм кыйммђтле корал буларак, нигездђ гаскђр башлыклары кулланган. 1998 елда Фаяз Хуќин ќитђкчелегендђге археологик экспедиция тарафыннан ат дирбиясенећ каешына беркетелђ торган бронза ќайланма табылган, ул мећ ел элек Венгриядђ еш очрый торганнарга охшаш. Россиядђ ђлегђчђ бары тик бишесе генђ билгеле булган, алтынчысын Казан археологлары Казан Кремле территориясендђ тапкан.

Нђкъ шул урында, борынгы џђм хђзерге кирмђн диварлары арасында, казу эшлђре барышында археологлар хан чоры корылмалары ачыклаган. Аларныћ ић кызыклысы – яхшы сакланган нарат бњрђнђле, чњлмђк ватыклары џђм бизђкле тире кисђклђре белђн тире эшкђртњ остаханђсе. Хђтта бакыр кадаклар кагылган њкчђ џђм тире кайрау љчен кулланылган урман чиклђвеклђре табылган. Табылдыклар борынгы корылмага џава керњне тоткарлаган торфлык ярдђмендђ яхшы сакланган.

Нђкъ менђ шул остаханђдђ, љч метрдан артык тирђнлектђ археологлар чђчђклђр џђм яфраклар белђн бизђлгђн, хђтта алтын йљгерткђн эзлђре калган ат дирбиясенећ каешына беркетелђ торган бронза ќайланмага тап булган. Аћа якынча мећ ел. Тарих фђннђре докторы Евгений Казаков фаразлаганча, ђњвђл ул ирлђр билбавына яки йљгђнгђ беркетмђ сыйфатында кулланылса, соћрак (Казанда?) аћа кемдер тишек ясап, ул хатын-кыз бизђнњ ђйберенђ ђверелгђн. Табылдыкны соћыннан тикшерњ дђ бу фаразны раслады.